مجید خیامی

ویژه رسام
عملیات گسترده گروه بنیادگرای داعش در عراق وسقوط بهت آور موصل ودیگر مناطق غربی وبعضاً مرکزی عراق آرایش نیروها در منطقه خاورمیانه را دگرگون کرده است.
درک این صف آرایی های سیاسی تازه دراین نقطه پرآشوب از جهان نیازمند شناخت علل وعواملی است که زمینه های پیدایش پدیده ای به نام دولت اسلامی عراق وشام را از یکسو وپیشرفتهای نظامی نسبتاً چشم گیرش را طی چند روز اخیر رقم زد. گمانه زنی ها در این ارتباط عمدتاً حول یکی از چند محور زیر می چرخد.
در یکی از فرضیه های رایج کنونی داعش محصول مستقیم بحران سوریه ونتیجه رویارویی خونبار رژیم اسد با مخالفان خود دانسته می شود وتاریخچه شکل گیری داعش را تنها در محدوده رسمیت یافتن ومعروف شدن نام داعش جستجو می شود. برون داد این چنین تحقیقی البته متناسب با مقدمه آن تنظیم می شود ودرنهایت اسد، جمهوری اسلامی ودر سطحی دیگر روسیه مسئولان شکل گیری داعش شناخته ومعرفی می شوند.این فرضه هرچند عاری از واقعیت نیست، اما تمام واقعیت موجود هم نیست.
نظریه ای دیگر زمینه های شکل گیری داعش را در بحران سوریه بلکه به اندکی پیش تر از آن وواکنشی به حمله عراق به آمریکا وتشکسل گروههای مسلح برای مبارزه با نیروهای آمریکایی در عراق تحلیل می کند. در این نظریه مبتنی بر قانون عمل وعکس العمل نیوتن، باز هم داعش واکنش، محصول ونتیجه عملکرد ایالات متحده در سرنگونی صدام قلمداد می شود.
آنچنانکه از هر دو فرضیۀ فوق به روشنی پیداست، در هر دو تحلیل داعش وداعشی گری محصول وواکنشی قلمداد می شود که علت تامۀ پدید آمدنش عواملی بیرونی وخارجی هستند که اگر نمی بودند، داعشی هم پدید نمی آمد. ناگفته پیداست که نقش عوامل یاد شده در تحلیلهای فوق در به سطح آمدن پدیدۀ داعش قابل انکار ودر پاره ای از موارد همانند بحران سوریه حتی نظام عامدانه اعتراضات را به صوی خشونت راهبری کرد وداعش را به ویترین اپوزسیون سوریه بدل ساخت.
نکته اما اینجاست که پیامد تحلیل پدیده ای به نام دولت اسلامی عراق وشام در یکی از دوقالب فوق تنها وتنها به معنای غلفت از خطر بزرگتری است که بسیاری جرأت رویارویی وبی پرده سخن گفتن از آنرا ندارند. این واقعیت هولناک وتلخ را باید در بستر اجتماعی که داعش پایه های قدرت خود را برآن استوار ساخته است جستجو نمود. واقعیت این است که سلفی گری در خاورمیانه امروز از گفتمانی محدود به مدرسه های دینی افراطی در پاکستان وافغانستان به گفتمانی اجتماعی ومحبوب در میان اکثریت توده های مسلمانان سنی از مراکش وتونس تا اردن ولبنان بدل شده است. هرچند این محبوبیت وفراگیری آن در برخی از کشورها همچون ولبنان وتنس یا ضعف وشدت همراه بوده است اما رشد سلفی گری حتی در این کشورهای نسبتاً لیبرال مشهود ومحسوس است.
ماجرای فتح الاسلام وپس از آن ظهور پدیده ای به نام احمد الأسیر در لبنان تنها دو نمونه مختصر والبته واضح از محبوبیت روزافزون این گفتمان در میان توده های سنی دارد. انتخابات مصر وپیروزی اخوان المسلمین احزاب سلفی در آن، قتل حسن شحاته توسط تعداد زیادی از شهروندان مصری وخشونت های فزاینده مذهبی بر علیه قبطی های مصر مشت هایی هستند نمونه خروارها خروار خشونت انباشته شده در ذهن وجان بشدت نحقیر شدۀ توده های منطقه با اکثریتی عرب زبان که بازیابی هویت خود را در احیای مجدد نزاع های مذهبی روزگاران متقدم اسلامی وبازگشت به عصر "سلف صالح" جستجو می کنند. پوپولویست های مذهبی عرب درمنطقه از ناکارآمدی دولتهای سکولار حاضر وگرایش فزاینده جامعه به مذهبی بهره برداری کرده ودر کوتاه مدت توانسته اند حتی سنی های غیر سلفی را با خود همراه کنند. اخبار رسیده از عراق درباره اتحاد سه گروه اسلامگرای سنی به اصطلاح معتدل با داعش ونیز تصویر مخابره شده از موصل درباره شادی مردم از ورود داعش به این شهر را باید نشانه های آشکاری از تسلط این گفتمان بر فضای فکری شهروندان سنی یافت.
سلفی گری وداعشیسم در نهایت مهارت وتردستی وبا بهره برداری از اسیتصال عمومی از وضعیت بخشهای مرکزی عراق،ا مروز به گفتمان مناطق مرکزی سنی نشین عراق بدل شده است تا آنجا که شهروندان سنی دیگر کشورهای منطقه از جمله کویت وبحرین با برافراشتن پرچمهای داعش فتح موصل را به داعشیان تبریک گفته ودر برخی موارد نماینده ای در پارلمان کویت آروزی ورود داعش به وکویت را هم در شمار آرزوهای شخصی اش قلمداد نموده است. نمونه واضح تر اپیدمی سلفیسم ریشه دوانده در اعماق کشورهای عربی را می توان در چگونگی دشمن ورزی کینه توزانه نسبت به شهروندان شیعه در این کشورها جستجو یافت. قتل شیخ حسن شحاته وبه آتش کشیدن او وساکنان منزلی که وی در آن اقامت گزیده بود را باید نمونه ای از این فرآیند خطرناک رشد تفکر مولد داشعیسم در منطقه دانست.
چاره اندیشی برای در درمان این پدیده البته نیازمند سالها زمان وخشکاندن ریشه های شکل گیری وگسترش آن خواهد بود. آنچه موضوع قسمت بعدی این مجموعه نوشتارها خواهد بود.

* مقالات ومصاحبه های مندرج در سایت لزوماً دیدگاه رسام نیستند.