علی افشاری

سخنان خامنه ای در مراسم دانش آموختگی دانشجویان افسری و تربیت پاسداری دانشگاه امام حسین به مناسبت سالروز آزاد سازی خرمشهر فرصت خوبی برای درک اشتراکات گفتمانی و راهبردی وی با داعشیسم است. وی در این مراسم تاکید زیاد بر ” جهاد کبیر” کرد. دیدگاه خامنه ای در خصوص جهاد فصل مشترک زیادی با دیدگاه های اسلام گرایان افراطی سنی دارد که جهاد را مولفه اصلی اسلام در جهان معاصر می دانند. در واقع وجه تمایز القاعده، داعش و دیگر گروه های کوچک و بزرگ که خشونت ناموجه و تروریسم را به عنوان ابزار اصلی بقا و حرکت سیاسی خود برگزیده اند از دیگر اسلام گرایان، محوریت جهاد است. آنها در اصل حاکمیت قوانین شرع و تشکیل حکومت دینی اشتراکاتی دارند، اما تاکید بر جهاد و فضیلت بخشیدن به آن در جمع اصول اسلامی در زمانه حاضر باعث تفاوت آنها به خصوص در مقایسه با سلفی ها و بویژه وهابی ها می شود. آنها مرام جنبش اخوان وهابی را دنبال می کنند که بعد از تشکیل حکومت عربستان سعودی در عمل کنار گذاشته شد، اگر چه هنوز به لحاظ نظری در تعالیم و مواضع رهبران وهابی حضور پر رنگی دارد. غلط نیست اگر گفته شود ایدئولوژی گروه های اسلام گرای افراطی ” جهادیسم” است. آنها جهاد را به معنای پیکار پایان ناپذیر نظامی در برابر غرب و بویژه دولت امریکا به عنوان مصداق کنونی شیطان در نظر می گیرند. در نگاه آنان جهاد بستری برای مشروعیت بخشی به جنگ نامحدود در برابر غرب است. البته اگر چه هدف اصلی غرب است اما هر نیروی مسلمانی که با این ایده همراهی نکند و یا در برابر ان ایجاد مزاحمت کند نیز مورد حمله قرار می گیرد. بنابراین از دید داعشی ها والقاعده و گروه های مشابه نفس مسلمان بودن باعث مصونیت از تعرض نمی شود. آنها میراث نظری ابن تیمیه را به کار گرفته اند که با تقدیس جهاد وبرتر شمردن آن بر تمامی اعمال ،مسلمانانی که در جهاد شرکت نکنند را کافر محسوب می کرد. از نظر وی کسانی که از قانون جهاد سرپیچی کنند کافر تلقی می شوند وباید با آنها جنگید حتی اگر شهادتین را گفته باشند و اعمال اسلامی را به جا بیاورند.
جهاد بر مبنای قران و سنت و تاریخ اسلام محدود به جنگ نیست. اساسا اگر ریشه لغوی آن که از جهد می آید مبنا قرار گیرد، جهاد به معنای تلاش و مبارزه انسان مومن با گذشتن از جان و مال خویش، در راه برتری توحید، بنای اسلام، پایه های رسالت نبوی و حاکمیت شعائر مذهبی، تقویت ایمان و برافراشتن پرچم دین الهی، با تمامی امکانات خود است. علمای اسلامی در صدور فتوی جهاد محتاط بوده اند و عمدتا جهاد را زمانی جایز دانسته اند که جنبه دفاعی داشته باشد و حالت پیش دستانه و تهاجمی پیدا نکند. در هیچ یک از آیه های قرآن نگرش جنگ نامحدود به رسمیت شناخته نشده است. البته قرآن تأکید می کند که مسلمانان باید با کسانی که با آنها می جنگند، پیکار کنند، اما در آیات متعددی جنگ و پیکار مقید به عدم تجاوز حقوق انسانی دیگران وبخصوص اهل کتاب شده است. اغلب علمای شیعه جهاد در دوران غیبت امام زمان را وارد ندانسته اند. جهاد از ارکان اصلی اسلام نیز نیست و تدقیق و نگاه ژرف گرایانه به ان روشن می سازد که جهاد نوعی همه زندگی یک انسان مومن به دین اسلام را در بر می گیرد تا تلاش کند زیستی مطابق با اراده خداوند و داشته و کوششی خستگی ناپذیر برای برای انجام اعمال صالح و دوری از بدیها داشته باشد. پرداختن به این مبحث از حوصله این مطلب خارج است. فقط در همین حد به اختصار ذکر شد تا تاکید شود اولا جهاد لزوما به معنای جنگ نیست. ثانیا هر نوع جنگی را در بر نمی گیرد وبا خشونت ناموجه مرزبندی دارد. ثالثا همه جنگ هایی که در طول تاریخ اسلام رخ داده است، با موازین لازم برای جهاد تطبیق نمی کند واز این رو نمی توان همه آنها را جهاد اطلاق کرد. همچنین در ارزیابی تاریخی جهاد باید به مقتصیات زمانی و مکانی آن نیز توجه کرد.
اما در زمانه کنونی و بخصوص بعد از یازده سپتامبر گروه های افراطی با کاربست گسترده این مفهوم باعث طرح قرائتی انحرافی از ان شده و برای دنیا واز جمله جهان اسلام مشکلات بزرگی ایجاد کرده اند. مستقل از اینکه اساسا آیا جهاد در شکل درگیری نظامی در دنیای کنونی مشمول نسخ می شود یا نه و در محدوده عرضیاتی می گنجد که دوران آن سپری شده است، ولی تلقی خاص از جهاد که مورد استفاده اسلام گرایان افراطی است، با موازین متعارف اسلامی سازگار نیست. معادلات قدرت و تشکیل حکومت دینی و باقی ماندن در شرایطی که کشور های اسلامی در مواجهه با تهاجم غرب و عصر استعماری با ان مواجه بودند، مبنای اصلی گرایش اسلام گرایان افراطی به جهاد را تشکیل می دهد. اما سخنان خامنه ای آشکار می سازد که گرایش به جهاد به عنوان پوششی برای بسط قدرت و تقابل ایدئولوژیک با غرب تنها منحصر به سنی ها و سلفی ها نیست و جریان مشابهی در جمع شیعیان نیز دارد.
خامنه ای در سخنانش جهاد را به معنای «ایستادگی و تبعیت نکردن از جبهه استکبار[غرب] تعریف کرد وبا ناچیز دانستن احتمال جنگ متعارف بر جنگ نامتقارن و نرم تاکید کرد. وی با اشاره به سخنان آیت الله خمینی که گفت خرمشهر را خدا آزاد کرد، اظهار داشت: «در این منطق، هنگامی که همه تلاشها و مجاهدتها انجام و همه توان به میدان آورده و در نهایت به خدا توکل شود، دست قدرت الهی همچون پشتوانه‌ای مستحکم به کمک خواهد آمد که نتیجه‌ی آن، آزادسازی خرمشهر در مقابل دشمنی است که از همه امکانات تجهیزات برخوردار بود.» «با این منطق، امکان آزادسازی همه دنیای تحت سلطه استکبار، امکان آزادسازی فلسطین، و امکان اینکه هیچ ملتی مستضعف نباشد، وجود دارد.» « امروز برای کشور ما احتمال وقوع جنگ نظامیِ سنتی بسیار ضعیف است اما مسئله جهاد باقی است و این جهاد که منطقی قرآنی و اسلامی دارد، «جهاد کبیر» و به معنای «ایستادگی، مقاومت و پیروی نکردن از کفار و مشرکین» است. در همه این عرصه‌ها، به‌جای تبعیت از جبهه کافران و مشرکان، باید از برنامه کاری اسلام و قرآن تبعیت کرد.»
این سخنان اشتراکات راهبردی با نگرش داعشیسم دارد. البته خامنه ای با توجه به منطق حکمرانی والزامات آن و همچنین تفاوت های فرهنگی جامعه ایران به دنبال کاربست شیوه های داعش و القاعده نیست بلکه با استفاده از شیوه های دیگر از جمله جنگ های نامتقان و شبکه سازی در کشور های اسلامی به دنبال بسط گفتمان اسلام گرایی شیعه محور است. وی نیز مشابه اسلام گرایان افراطی سنی جهاد را برجسته می سازد تا تقابل همه جانبه با غرب و در راس آن دولت آمریکا را مشروعیت مذهبی بخشد. تقابل صرفا با دولت های غربی نیست، بلکه ارزش ها، هویت و سبک زندگی و الگوی زیست غربی هدف برخورد های نفی گرایانه و تقابلی است. در راس این ارزش ها و مناسبات سکولاریسم به معنای تفکیک نهادی دین و دولت قرار دارد. همچنین مبادلات فرهنگی و هویتی نفی شده و بر آشتی ناپذیری و جنگ تمدن ها و در نتیجه ملت ها پافشاری می شود. طبیعی است ملت های مختلف فرهنگ های گوناگونی دارند وقرار نیست انها همه به یک شکل در بیایند وسبک زندگی واحدی داشته باشند. اما برخی از مولفه های مدرنیته خصلت جهان شمول دارند ونمی توان آنها را در قالب خاص غرب محدود ساخت. آنچه سنت را ساخته است نیز لزوما جنبه همگن و خالص نداشته است بلکه برخی از مولفه های آن محصول داد و ستد با فرهنگ های دیگر در درازای زمان بوده است. ایجاد تقابل آنتاگونیستی بین سنت و مدرنیته وتنزل عصر تجدد به جاهلیت مدرن دیگر وجه مشترک خامنه ای با داعشیسم است که باعث می شود در چارچوب استفاده از عناصر بسیج کننده و تهییجی در عمل بر روی جهاد مانور گسترده داده شود. در دنیایی که از عصر استعماری فاصله گرفته و قرار است با عبور از مشکلات گذشته تنوع فرهنگی و حقوق ملت ها وانسان ها بر سرنوشت خویش به رسمیت شناخته شود،رجوع به مناسبات کهن موضوعیت ندارد.
تاکید بر جهاد و قرائت غلط از آن به گسترش خشونت ناموجه و ظلم و کشتار در دنیا منجر شده و صلح و امنیت دنیا و کشور های اسلامی را به خطر انداخته است. حفظ هویت به شرطی که تحمیلی نباشد نیازمند ارجاع به جهاد و تقابل تمام عیار با غرب و فرهنگ های دیگر ندارد. البته خامنه ای و دیگر اسلام گرایان افراطی نوعی استاندارد دوگانه نیز دارند وخصلت تقابلی آن با بلوک شرق از جمله روسیه وچین رنگ می بازد که فاصله معنا داری با گفتمان اسلام گرای مد نظر آنها دارند. توجه به تاکیدات مکرر خامنه ای در خصوص ” جهاد کبیر” بستر مناسبی است تا دریافت داعشیسم و افراط گرایی تنها در جمع سنی ها وسلفی ها وجود ندارد و گروهی از شیعیان که قدرت و امکانات زیادی در دست دارند، نیز سمت وسوی مشابهی را منتها در مسیری متفاوت دنبال می کنند. حذف خشونت ناموجه از دنیای اسلام نیازمند نگاه جامع وغیر فرقه گرایانه است. البته حل کامل مشکل نیازمند اقداماتی از سوی غرب و قدرت های جهانی نیز است تا صلح و آرامش در دنیا حاکم شود.

* مقالات ومصاحبه های مندرج در سایت لزوماً دیدگاه رسام نیستند.